Bihar Board Class 8th Sanskrit Book Solutions Amrita Bhag 3 Chapter– 8 नीति श्लोका: NCERT पर आधारित Text Book Questions and Answers Notes, pdf, Summary, व्याख्या, वर्णन में बहुत सरल भाषा का प्रयोग किया गया है.
Bihar Board Class 8 Sanskrit Solutions Chapter 8 नीति श्लोका:
- कस्य दोषः कुले नास्ति व्याधिना के न पीडिताः।
व्यसनं केन न प्राप्तं कस्य सौख्यं निरन्तरम् ॥ (3.1)
अर्थ – किसके कुल में दोष नहीं है। कौन रोग से पीड़ित नहीं होता है। व्यसन (आदत) किसको प्राप्त नहीं है। किसकी दोस्ती सदैव रहती है।
- आचारः कुलमाख्याति देशमाख्याति भाषणम् ।
सम्भ्रमः स्नेहमाख्याति वपुराख्याति भोजनम्॥ (3.2)
अर्थ – आचार (चाल-चलन) से कुल की जानकारी होती है। भाषण (भाषा) से देश (स्थान) की जानकारी होती है। श्रद्धा से स्नेह की जानकारी होती है। शरीर से भोजन की जानकारी होती है।
- अधमा धनमिच्छन्ति धनं मानं च मध्यमाः ।
उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां धनम् ॥ (8.1)
अर्थ – नीच लोग धन की इच्छा करते हैं । मध्यम प्रकार के लोग धन और मान दोनों चाहते हैं तथा उत्तम लोग केवल मान चाहते हैं क्योंकि मान ही महान व्यक्तियों का सबसे बड़ा धन है।
- विद्वान् प्रशस्यते लोके विद्वान सर्वत्र गौरवम ।
विद्यया लभते सर्व विद्या सर्वत्र पूज्यते ॥ (8.20)
अर्थ – विद्वान संसार में प्रशंसा पाते हैं। विद्वानों को सब जगह महत्त्वपूर्ण स्थान मिलता है। विद्या के द्वारा सब कुछ पाया जा सकता है। विद्या का सब जगह पूजा होती है।
- दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं पिबेजलम् ।
शास्त्रपूतं वदेद्वाक्यं मनः पूतं समाचरेत् ॥ (10.2)
अर्थ – दृष्टि से पवित्र कर पैर रखना चाहिए (आँख से देखकर पैर बढ़ाना चाहिए) पानी वस्त्र से छानकर पीना चाहिए । शास्त्र से पवित्र कर
(शास्त्र सम्मत) बात बोलना चाहिए और मन से पवित्र कर (सोच-समझकर) आचरण (काम) करना चाहिए ।
- अनित्यानि शरीराणि विभवो नैव शाश्वतः।
नित्यं सन्निहितो मृत्युः कर्त्तव्यो धर्मसंग्रहः ॥ (12.12)
अर्थ – शरीर अनित्य (अस्थायी) है । धन-सम्पत्ति भी स्थायी नहीं है। मृत्यु स्थायी और निकट है। इसलिए धर्म संग्रह(धर्माचरण) अवश्य करना चाहिए। - जलबिन्द्रनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः ।
स हेलेः सर्वविद्यानांस्य च धनस्य च ॥ (12.22)
अर्थ – जेसे जलबून्दों को संग्रह करने से क्रमश: घड़ा भर जाता है। वही बात है सभी विधाओं, सभी धर्मों और सब प्रकार के धन संग्रह करने में ।
- यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो गच्छति मातरम् ।
तथा यच्च कृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति ॥ (13.15)
अर्थ – जैसे हजारों गायों के बीच में बछड़ा (गाय का बच्चा) छोड़ दिया जाए तो वह अपने माता के पास पहुँच जाता है । उसी प्रकार मनुष्य जो काम करता है वह किया हुआ काम कर्ता (करने वाले) के पीछे-पीछे चलता है। अर्थात् कर्म फल अवश्य मिलता है।
दृष्टिपूतं न्यसेत् Class 8 Bihar Board शब्दार्थ
कस्य = किसका/की/के । कुले = वंश में, खानदान में । व्याधिना = रोग से । केन = किससे, किसके द्वारा : सौखा = मित्रता, दोस्ती । आचारः = चाल-चलन । कुलमाख्याति (कुलम् + आख्याति) = वंश को बताता है। सम्भ्रमः = आदर, श्रद्धा, व्याकुलता । वपुः = शरीर । अधमाः = नीच लोग । महताम् = महान् व्यक्तियों का/की/के । प्रशस्यते = प्रशसित होता है । लोके = संसार में । गौरवम् = महत्त्वपूर्ण । पूज्यते = पूजी जाती है। अनित्यानि = अस्थायी, अस्थिर । विभवो (विभवः) = धन-सम्पत्ति, ऐश्वर्य । शाश्वतः = स्थायी, सदा रहने वाला । सन्निहितो (सन्निहितः) = समीप । कर्त्तव्यो (कर्त्तव्यः) = करने योग्य, करना चाहिए । धर्मसंग्रहः = धर्म का संचय,
धार्मिक कार्य । पूर्यते = पूरा होता है, भरता है । हेतु = कारण । सर्वविद्यानाम् = सभी विद्याओं का/की/के । धेनुसहस्रेषु = हजारों गायों में । वत्सो (वत्सः) = छिड़ा। मातरम् = माता को, माँ के पास । कृतम् = किया गया। कर्तारमनुगच्छति (कर्तारम् + अनुगच्छति) = कर्ता के पीछे जाता है। दृष्टिपूतम् = आँखों से पवित्र अर्थात् अच्छी तरह देखा गया । न्यसेत् = रखना चाहिए । पादम् = पैर । वस्त्रपूतम् = कपड़े से पवित्र किया हुआ अर्थात् छना हुआ। पिबेज्जलम् (पिबेत् + जलम्) = जल पीना चाहिए । शास्त्रपूतम् = शास्त्रों द्वारा पवित्र किया गया अर्थात् शास्त्रसम्मत । मनःपूतम् = मन से पावन किया गया अर्थात् मन से सोचा गया । समाचरेत् = आचरण करना चाहिए।
Bihar Board Class 8 Sanskrit Solution व्याकरणम्
नास्ति = न + अस्ति (दीर्घ सन्धि) । वपुराख्याति = वपुः + आख्याति (विसर्ग सन्धि) । पिबेज्जलम् = पिबेत् + जलम् (व्यंजन सन्धि) । वदेद्वाक्यम् = वदेत् + वाक्यम् (व्यञ्जन सन्धि) । नैव = न + एव (वृद्धि संधि) । यच्च = यत् + च (व्यञ्जन सन्धि) । कुलमाख्याति = कुलम् + आख्याति । देशमाख्याति = देशम् + आख्याति । स्नेहमाख्याति = स्नेहम् + आख्याति । धनमिच्छन्ति = धनम् + इच्छन्ति । कर्तारमनुगच्छति = कर्तारम् + अनुगच्छति ।
प्रकृति-प्रत्यय-विभागः
Bihar Board Class 8 Sanskrit Solutions Chapter 8 नीति श्लोका 1
अभ्यास
मौखिक
Bihar Board Solution Class 8 Sanskrit प्रश्न 1.
पाठे दत्तानां पद्यानां सस्वरवाचनं कुरुत। ..
(पाठ में दिये गये श्लोकों को आवाज के साथ पढ़ें)।
Amrita Sanskrit Book Class 8 Solutions Bihar Board प्रश्न 2.
अधोलिखितानां पदानां अर्थं वदत् :
आख्याति, वपुः, इच्छन्ति, महताम्, अनित्यम्, निपातेन, अनुगच्छति, वत्सः ।
उत्तरम्-
आख्याति = बताता है । वपुः = शरीर । इच्छन्ति = इच्छा करते हैं। महताम् = महान व्यक्तियों का । अनित्यम् = अस्थाई । निपातेन = संग्रह करने से । अनुगच्छति = पीछे चलता है । वत्सः = बछड़ा।
Bihar Board 8th Class Sanskrit Solution प्रश्न 3.
निम्नलिखितानां पदानां सन्धि-विच्छेदं सन्धि वा कुरुत नैव, वपुराख्याति, पिबेज्जलम् वदेद्वाक्यम्, यत् + च, न्यसेत् + पादम्।
उत्तरम्-
नैव = न + एव । वपुराख्याति = वपुः + आख्याति । वदेद्वाक्यम् = वदेत् + वाक्यम् । यत् + च = यच्च । न्यसेत् + पादम् = न्यसेत्पादम् ।
लिखित
Class 8 Sanskrit Chapter 8 Bihar Board प्रश्न 4.
एकपदेन उत्तरत:
(क) विद्वान् कुत्र प्रशस्यते ?
उत्तरम्-
विद्वान् लोके प्रशस्यते ।
(ख) के धनम् इच्छन्ति ?
उत्तरम्-
अधमाः धनं इच्छन्ति ।
(ग) महतां धनं किमस्ति?
उत्तरम्-
महतां धनं मानम् अस्ति ।
(घ) धेनु सहस्रेषु वत्सः कुत्र गच्छति ?
उत्तरम्-
धेनुसहस्रेषु वत्सः मातरम् गच्छति।
(ङ) वस्त्रपूतं किं पिबेत् ?
उत्तरम्-
वस्त्रपूतं जलं पिबेत।
Bihar Board Class 8 Sanskrit Book Solution प्रश्न 5.
अधोलिखितेषु पदेषु प्रयुक्तां विभक्ति वचनं च लिखत :
पदानि – विभक्तिः – वचनम्
यथा-
लोके – सप्तमी – एकवचनम्
उत्तरम् –
पदानि – विभक्तिः – वचनम्
निपातेन – तृतीया – एकवचनम्
धनस्य – षष्ठी – एकवचनम्
महताम् – षष्ठी – बहुवचनम्
व्याधिना – तृतीया – एकवचनम्
कुले – सप्तमी – एकवचनम्
मातरम् – द्वितीया – एकवचनम्
मानः – प्रथमा – एकवचनम्
Sanskrit Class 8 Chapter 8 Bihar Board प्रश्न 6.
अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य वाक्यानि रचयत :
(विद्वान्, आख्याति, व्यसनम्, पूज्यते, घटः, वत्सः, लभते)
उत्तरम्-
विद्वान् – विद्वान् सर्वत्र पूज्यते ।
आख्याति – कुलम् आचार: आख्यति ।
व्यसनम् – व्यसनम् केन न प्राप्तम् ।
पूज्यते – विद्या सर्वत्र पूज्यते ।
घटः ‘घटः जलबिन्दु निपातेन पूर्यते ।
वत्सः – वत्सः मातरम् अनुगच्छति ।
लभते – विद्याया सर्वं लभते ।
Class 8 Sanskrit Bihar Board प्रश्न 7.
उचित कथनानां समक्षम् ‘आम्’ अनुचित कथनानां समक्षं ‘न’ इति लिखत :
यथा आचारः कुलं न आख्याति (न)
उत्तरम्-
विद्या सर्वत्र पूज्यते । – (आम्)
दृष्टिपूतं पादं न न्यसेत् । – (न)
सर्वे व्याधिना पीडिताः भवन्ति । – (आम्)
अधमाः मानम् इच्छन्ति । – (न)
मध्यमाः केवलं धनम् इच्छन्ति । – (न)
शरीरम् अनित्यम् भवति । – (आम्)
Sanskrit Class 8 Bihar Board प्रश्न 8.
अधोलिखितानि पदानि निर्देशानुसारं परिवर्तयत:
यथा –
दोषः (षष्ठी एकवचन ) दोषस्य ।
(क) विद्या (द्वितीया द्विवचन)
उत्तरम्-
विद्ये
(ख) विद्वान् (तृतीया द्विवचन)
उत्तरम्-
विद्वदभ्यां
(ग) जलम् (सप्तमी बहुवचन)
उत्तरम्-
जलेषु
(घ) भोजनम् (चतुर्थी एकवचन)
उत्तरम्-
भोजनाय
(ङ) माता (पंचमी बहुवचन)
उत्तरम्-
मातृभ्यः ।
प्रश्न 9.
अधोलिखितानां पदानां विलोम पदानि लिखत :
(दोषः, सौख्यम, उत्थानम्, विद्या, मानम्, नित्यम्, अधमः)
उत्तरम्-
दोषः = गुण ।
सौख्यम् = असौख्यम् ।
उत्थानम् = पतनम् ।
विद्या = अविद्या ।
मानम् = अपमानम् ।
नित्यम् = अनित्यम् ।
अधमः = उत्तमः।
प्रश्न 10.
लंङ्लकारे परिवर्तनं कुरुत :
लट्लकारः – ललकारः
यथा-
गजः धावति – गजः अधावत् ।
उत्तरम्-
वत्सः दुग्धं पिबति – वत्सः दुग्धं अपिबत् ।
शरीरं नित्यं न अस्ति – शरीरं नित्यं न आसीत् ।
दुग्धं श्वेतं भवति – दुग्धं श्वेतं अभवत् ।
सः विद्यालये पठति – सः विद्यालये अपठत् ।
ते गृहं गच्छन्ति – ते गृहं अगच्छन् ।
बालकौ हसतः – बालको अहसताम् ।
त्वं किं वदसि – त्वं किं अवदः।
प्रश्न 11.
मञ्जूषातः पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत :
(अधमः, उत्तमः, मध्यमः, आचारः, कर्तव्यः, घटः, अनुगच्छति)
उत्तरम्-
उत्तमः मानम् इच्छति ।
अधमः धनं इच्छति ।
जलबिन्दु निपातेन घटः पूर्यते ।
त्वया धर्मसंग्रहः कर्त्तव्यः।
कृतं कर्म कर्तारम् अनुगच्छति। ।
मध्यमः धनं मानं च इच्छति ।।
आचार: कुलम् आख्याति ।
प्रश्न 12.
वचनपरिवर्तनं कुरुतः
उत्तरम्
एकवचन – द्विवचन – बहुवचन
गच्छति – गच्छतः – गच्छन्ति
अभवत् – अभवताम् – अभवंन्
अस्ति – स्तः – सन्ति
धनस्य – धनयोः – धनेभ्यः
विद्या – विद्ये – विद्याः
धनाय – धनाभ्यां – धनानाम्
प्रश्न 13.
समानार्थकानि पदानि मेलयत :
उत्तरम् –
विद्वान् = विज्ञः ।
वपुः = शरीरम् ।
हेतुः = कारणम् ।
घटः = कुम्भः ।
धनम् = वित्तम् ।
जलम् = तोयम् ।
गृहम् = सदनम् ।
गजः = हस्ती।